ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ (ਮਹਲਾ ੫)

ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਟੀਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਬਹੁਤੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਇਕੋ ਵੇਰਵਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਆਈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਬਚਨ-ਬਿਲਾਸ ਕਰਦਿਆਂ ਸੰਗਤ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਿਖ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ! ਸੰਗਰਾਂਦ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹਿੰਦੂ ਲੋਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਪੱਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨਾਮ ਪੜ੍ਹ-ਸੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਆਏ ਹਨ ਕਿ ਨਵੇਂ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨਾਮ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂ-ਪੁਰਖ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਸੁਣਨਾ ਚੰਗਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਮਹੀਨਾ ਸੁਖਾਂ ਨਾਲ ਲੰਘਦਾ ਹੈ, ਦੁਖ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਸੋ, ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਇਹ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਨ। ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਸਿਖ, ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਅਨੰਦ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕੋਈ ਵਿਧੀ ਲੱਭੋ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣ ਸਕਣ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਤੁਖਾਰੀ ਰਾਗ ਵਿਚ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੇ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਦਾ ਸੰਗਰਾਂਦ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪਾਠ ਕਰਕੇ ਸੰਗਤ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਫਲਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੰਗਤ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਔਖੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਹੈ, ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਆਪ ਜੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸੌਖੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਉਚਾਰੋ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲਾਭ ਲੈ ਸਕੀਏ, ਬਾਣੀ ਸਮਝ ਸਕੀਏ ਤੇ ਸਾਡਾ ਜਨਮ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਗਤ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਸੁਣ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਹਿਤ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਤੁਖਾਰੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰਖ ਕੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਿਖਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਜੂਰੀ ਵਿਚ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਸੁਨਣ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਰਾਹੀਂ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚ ਦਰਸਾਏ ਰਾਹ ’ਤੇ ਚਲਣਾ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਉਥਾਨਕਾ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਸੰਗਰਾਂਦ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹਿੰਦੂ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਜਾਣਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿਖ ਪੰਥ ਆਪਣਾ ਵਿਲੱਖਣ ਸਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫੋਕਟ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਜਪਣ ਲਈ ਹੀ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਵਿਚ ਵੀ ਜਗਿਆਸੂ ਜੀਵ-ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਨਾਮ ਜਪਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਸਮਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਤੋਂ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ।

ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸੰਗਰਾਂਦ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਦਿਹਾੜਾ ਮੰਨ ਕੇ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਹੈ: ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਹਰ ਸਿਖ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਣ ਲਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਨਾਮ ਕਦੋਂ, ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਜਪਿਆ ਜਾਵੇ? ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਬੜਾ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਠਦਿਆਂ, ਬੈਠਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੌਂਦਿਆਂ ਸਿਰਫ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਹੀ ਜੀਵ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਹੈ:
ਊਠਤ ਬੈਠਤ ਸੋਵਤ ਨਾਮ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਜਨ ਕੈ ਸਦ ਕਾਮ॥ -ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ੨੮੬

ਇਸ ਲਈ ਸੰਗਰਾਂਦ ਆਦਿ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਦਾ ਸਿਖ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਜਿਕਰਜੋਗ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸੰਗਰਾਂਦ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।

ਉਪਰੋਕਤ ਉਥਾਨਕਾ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਦਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਔਖਾ ਸਮਝਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਉਚਾਰਿਆ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ‘ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ’ ਅਤੇ ‘ਆਵੇਸ਼ ਮਈ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ’ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਰਬੱਤ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਹੈ, ਭਾਵੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਥਾਇ ਉਚਾਰੀ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਦੀ ਬੋਲੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਇੰਨੀ ਔਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਸਿਖ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦੇ-ਸੁਣਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਦਾ ਸਫਲ ਜਤਨ ਕਰਦਿਆਂ ਜੋ ਵੀ ਉਚਾਰਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਹ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰਖ ਕੇ ਉਚਾਰੀ। ਸੱਚ ਇਕ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਪੁਰਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਪਕੇਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਚ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਪਰਗਟ ਕੀਤਾ। ਸੋ, ਇਹ ਗੱਲ ਨਿਰਮੂਲ ਹੈ ਕਿ ‘ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਮਾਝ’ ਵਿਚ ਬਾਰਹ ਮਾਹਾ ਤੁਖਾਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸਾਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।