ਮਹਲਾ ੫ ਗਾਥਾ

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ

‘ਤੰਤਰ’ ਇਕ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਹਨ: ਮੰਤਰ ਅਤੇ ਜੰਤਰ। ਧੁਨੀ ਦੇ ਜਾਦੂਈ ਅਸਰ ਨੂੰ ਮੰਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਮਸਨੂਈ ਅਸਰ ਨੂੰ ਜੰਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੰਤਰ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੰਤਰ ਵਾਹਿਆ ਜਾਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੰਤਰ-ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਟੂਣਾ-ਟਾਮਣ ਵੀ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੱਪ ਦੀ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਦਹਿਸ਼ਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸੱਪ ਦੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਸੱਪ ਦੇ ਡੰਗਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਸੱਪ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇਲਾਜ਼ ਲਈ ਟੂਣੇ-ਟਾਮਣ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਡਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਗਰੁੜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸੱਪ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਸੱਪ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਝਪਟ ਕੇ ਚੁੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਦੇ ਕਥਨ ‘ਸਰਪਿੰਦ ਗਿਰਿੰਦ ਖਗਿੰਦ ਤੁਲੰ’ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ’ਤੇ ਇਵੇਂ ਝਪਟ ਪਏ, ਜਿਵੇਂ ਗਰੁੜ ਸੱਪ ਨੂੰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸੱਪ ਦੇ ਡੰਗ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਗਾਰੜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕੁਝ ਰੋਗ ਦੇਹੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਰੋਗ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਦੇਹ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਨ ਦੇ ਵਿਕਾਰ ਨੂੰ ਆਧੀ ਅਤੇ ਦੇਹੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਰੋਗ ਨੂੰ ਬਿਆਧੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਸਾਈਕੋਸੋਮੈਟਿਕ (psychosomatic) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਇਸ ਸਲੋਕ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਗਾਰੜੀ ਆਪਣੇ ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਸੱਪ ਦੇ ਦੰਦ ਕੱਢ ਕੇ, ਉਹਦੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਿਵਾਰਣ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਾਧ-ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਮਨੁਖ ਦੇ ਮਨੋ-ਵਿਕਾਰ ਅਤੇ ਦੇਹੀ ਰੋਗ ਲੱਥ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸਾਧ-ਸੰਗਤ ਲੱਭਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਕਰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਰਪਾ ਦੇ ਪਾਤਰ ਬਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਧ-ਸੰਗਤ ਦੁਰਲੱਭ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ।