ਬਾਣੀ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ

ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ (੧੪੭੮-੧੫੮੩ ਈ.) ਉਨ੍ਹਾਂ ੧੫ ਭਗਤ ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕੇਵਲ ਇਕ ਤੁਕ ‘ਛਾਡਿ ਮਨ ਹਰਿ ਬਿਮੁਖਨ ਕੋ ਸੰਗੁ’ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਤੁਕ ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੰਨਾ ੧੨੫੩ ਉਪਰ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਤੁਕ ਵਿਚ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਸਿਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਤੁਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ (੧੫੬੩-੧੬੦੬ ਈ.) ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ‘ਸਾਰੰਗ ਮਹਲਾ ੫ ਸੂਰਦਾਸ’ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ ਤੁਕ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਸੂਰਸਾਗਰ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਤੁਕ
ਸੂਰਸਾਗਰ ਗ੍ਰੰਥ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਛਾਪਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਖ-ਵਖ ਛਾਪਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ ਪਦਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨ ਇਕਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਇਸ਼ਾਰਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਸਾਗਰ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਾਹਰੀ ਰਚਨਾ ਦਰਜ ਹੈ।

‘ਛਾਡਿ ਮਨ ਹਰਿ ਬਿਮੁਖਨ ਕੋ ਸੰਗੁ’ ਤੁਕ ਮਾਮੂਲੀ ਅੰਤਰ ਸਹਿਤ ਸੂਰਸਾਗਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਛਾਪਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ ਇਕ ਪਦੇ ਦੀ ਅਰੰਭਕ ਤੁਕ ਵੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਸੂਰਸਾਗਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ‘ਸੂਰ ਰਚਨਾਵਲੀ’ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਪਦੇ ਦਾ ਪਾਠ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ
ਤਜੌ ਮਨ, ਹਰਿ ਬਿਮੁਖਨਿ ਕੌ ਸੰਗ।
ਜਿਨ ਕੈਂ ਸੰਗ ਕੁਮਤਿ ਉਪਜਤਿ ਹੈ, ਪਰਤ ਭਜਨ ਮੈਂ ਭੰਗ।
ਕਹਾ ਹੋਤ ਪਯ ਪਾਨ ਕਰਾਐਂ, ਬਿਸ਼ ਨਹਿੰ ਤਜਤ ਭੁਜੰਗ।
ਕਾਗਹਿੰ ਕਹਾ ਕਪੂਰ ਚੁਗਾਐਂ, ਸ੍ਵਾਨ ਨਵਾਐਂ ਗੰਗ।
ਖਰ ਕੋ ਕਹਾ ਅਰਗਜਾ ਲੇਪਨ ਮਰਕਟ ਭੂਸ਼ਨ ਅੰਗ।
ਗਜ ਕੋ ਕਹਾ ਸਰਿਤ ਅਨ੍ਹਵਾਐਂ, ਬਹੁਰਿ ਖਰੈ ਵਹ ਢੰਗ।
ਪਾਹਨ ਪਤਿਤ ਬਾਨ ਨਹਿੰ ਬੇਧਤ ਮੰਤੋ ਕਰਤ ਨਿਸੰਗ।
ਸੂਰਦਾਸ ਕਾਰੀ ਕਾਮਰਿ ਪੈ, ਚੜ੍ਹਤ ਨ ਦੂਜੌ ਰੰਗ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਬੀੜਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤੁਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰੀ ਬੀੜ, ਭਾਈ ਬੰਨੋ ਵਾਲੀ ਬੀੜ, ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਸਹਾਇ ਵਾਲੀ ਪੋਥੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਬੀੜਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤੁਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਖੋ-ਵਖਰੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ੦੭, ਪੰਨਾ ੫੯੨, ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ੦੮, ਪੰਨਾ ੫੩੧ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਤੁਕ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ੦੨, ਪੰਨਾ ੪੭੧, ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ੦੫, ਪੰਨਾ ੬੧੦ ਅਤੇ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ੧੨, ਪੰਨਾ ੪੧੬-੧੭ ਵਿਚ ਇਸ ਤੁਕ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਪਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਗਿ. ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਸਹਾਇ ਵਾਲੀ ਪੋਥੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਦੀ ਇਸ ਤੁਕ ਜਾਂ ਪਦੇ ਦਾ ਜਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਸੂਰਦਾਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਦੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਭਾਵਾਂ ਪਖੋਂ ਇਸ ਪਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ:
ਉਹ ਕੁਛ ਚੇਤ ਬਾਵਰੇ ਲੋਗ॥੧॥ ਰਹਾਉ॥
ਜਾਕੇ ਕਹਿਤ ਸਭੇ ਸੁਖੀ ਤਾਕੋ ਬਿਖੈ ਅਭੋਗ॥
ਜਿਉ ਗਜ ਧੂਰ ਉਡਾਵਤ ਸਿਰ ਪਰ ਤਾਕੋ ਕਹਿਤ ਅਰੋਗ।
ਦੁਖਦਾਈ ਕੁਟੰਬ ਕੋ ਹੈ ਆਖਤ ਭੂਲ ਸੰਜੋਗ।
ਸੂਰਦਾਸ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਭਜਿਲੈ, ਇਹੋ ਤੁਹਾਰੋ ਜੋਗ।

ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਢਿਲੋਂ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਿ. ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਉਪਰੋਕਤ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਕਰਤਾਰਪੁਰੀ ਬੀੜ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਬੀੜ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਕੇਵਲ ਇਹ ਤੁਕ ਦਰਜ ਹੈ। ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਨਾਮ ਲਏ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਸੱਜਣ ਦਾ ਜਿਕਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਾਲੀ ਬੀੜ ਵਿਚ ਭਗਤ ਜੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਤੁਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਉਪਰ ਹੜਤਾਲ ਫੇਰੀ (ਕਲਮ ਨਾਲ ਮੇਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼) ਹੋਈ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਇਹ ਤੁਕ ਬਚ ਗਈ। ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੱਜਣ ਇਸ ਤੁਕ ਨੂੰ ਇਸ ਬੀੜ ਵਿਚ ਵਾਧੂ ਜਾਂ ਬੇਲੋੜਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਬੀੜ ਵਿਚ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪਦੇ ਜਾਂ ਹੜਤਾਲ ਫੇਰੀ ਦਾ ਇਸ ਬੀੜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਭਾਈ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਬੀੜ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕ ਤੁਕ ਹੀ ਦਰਜ ਹੈ ਅਤੇ ਹੜਤਾਲ ਫੇਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਇਕ ਤੁਕ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਦੀ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਹੈ। ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਦੀ ਛੱਡੀ ਗਈ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਦਾ ਇਹ ਭਾਵ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਿਖਾਰੀ ਕੋਲ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰਾ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਗਿ. ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਦਿ ਬੀੜ (ਕਰਤਾਰਪੁਰੀ ਬੀੜ) ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਕਲਾਂ ਵਿਚ ਇਕੋ ਤੁਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਤੁਕ ਵੀ ਰਹਿ ਗਈ ਜਾਂ ਛੱਡੀ ਗਈ। ਕੁਝ ਨੇ ਬੀੜਾਂ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰਾ ਪਦਾ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਪਿਛੋਂ ਹੜਤਾਲ ਫੇਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਡਾ. ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ ਬੰਨੋ ਵਾਲੀ ਬੀੜ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤੁਕ ਦੇ ਹੋਰ ਪਦੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਬੀੜ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਪੂਰੇ ਪਦੇ ਬਾਰੇ ਡਾ. ਪਿਆਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਤੁਕ ਮੂਲ ਲਿਖਾਰੀ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਪਦਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੱਥ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੀੜਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪਦਾ ਪੂਰਾ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਪਾਠ ਭੇਦ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਕੇਵਲ ਇਕ ਤੁਕ ਦਰਜ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਣ
ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਕੇਵਲ ਇਕ ਤੁਕ ਹੀ ਦਰਜ ਹੋਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹਨ? ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਪਰਦਾਈ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰਾਂ, ਗਿ. ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ‘ਰੰਧਾਵੇ ਵਾਲੇ’ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸ਼ਬਦ (ਪਦਾ) ਉਚਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇਹ ਤੁਕ ਉਚਾਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਲੱਗ ਗਈ। ਇਸ ਕਾਰਣ ਇਕ ਤੁਕ ਹੀ ਦਰਜ ਹੋਈ।

ਸ਼ਬਦਾਰਥੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੀ ਤੁਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ਬੇਮੁਖ ਨੂੰ ਸੱਪ, ਹਾਥੀ, ਕਾਂ, ਗਦੋਂ (ਗਧਾ), ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਕਮਲੀ (ਕੰਬਲੀ) ਨਾਲ ਤਸ਼ਬੀਹ ਦੇ ਕੇ ਸਦਾ ਲਈ ਅਮੋੜ ਤੇ ਅਭਿੱਜ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ ਦੱਸੀ ਹੋਈ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੂਚਨਾ ਮਾਤਰ ਇਕ ਤੁਕ ਦੇ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਬਦਾਰਥੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਪ੍ਰਭੂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋਏ ਮਨਖਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਦੇ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਬੇਮੁਖ ਮਨੁਖ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਚਿਤ ਹੋਏ ਹੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਸਿਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਬ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਕਦੇ ਵੀ ਮੁੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਮਨੁਖ ਇਕ ਸੰਭਾਵੀ ਸੰਤ ਹੈ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਕੇਵਲ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

ਸ਼ਬਦਾਰਥੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਡਾ. ਪਿਆਰ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਾਠ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ, ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੋਵੇ। ਦੂਜਾ, ਭਾਈ ਬੰਨੋ ਵਾਲੀ ਬੀੜ ਵਿਚ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਉਪਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਤੁਕ ਮੂਲ ਲਿਖਾਰੀ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੱਥ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਇਹੋ ਤੁਕ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਡਾ. ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਜੀ ਦੀ ਇਹੋ ਤੁਕ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾ. ਪਿਆਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਵਿਚਾਰ ਦਰੁਸਤ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।