ਅਨੰਦੁ ਸਾਹਿਬ

ਅਨੰਦ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਦਰਭ
ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਹਵਾਲਾ ਹਰਿ ਜੀ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਗੋਸਟਿ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ’ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੋਸਟਿ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਗੋਇੰਦਵਾਲ (ਪੰਜਾਬ) ਬੈਠੇ ਸਨ, ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਬੇਟਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਅਨੰਦ’ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ‘ਰਣ ਝੁਝਟੜਾ ਮੇਰੀ ਮਾਏ। ਹਸਨੁ ਖੇਲਣੁ ਕਰ ਆਏ’ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇਸਤਰੀਆਂ ਕੀ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਬੇਟਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ‘ਰਣ ਝੁਝਟੜਾ’ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ‘ਰਣ ਝੁਝਟੜਾ’ ਕੀ ਹੈ? ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਜਿਥੇ ਸ਼ਾਦੀ, ਅਨੰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਹ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਬਾਲਕ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਬਾਲਕ ਭੇਜਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਹੀ ਅਨੰਦ ਗਾਈਏ ਤੇ ਅਨੰਦ ਹੀ ਅਨੰਦ ਹੋ ਜਾਈਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਬਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਓ। ਰਬਾਬੀਆਂ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇਸਤਰੀਆਂ ਜਿਹੜਾ ‘ਰਣ ਝੁਝਟੜਾ’ ਗਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਕਿਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਹੈ? ਉੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਹੋ, ਇਹ ਰਾਮਕਲੀ ਰਾਗ ਵਿਚ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਗੁਰੂ’ ਨੇ ਰਾਮਕਲੀ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਭੇਜਿਆ ਹੈ, ਉਹੀ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਗਾਓ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਲੈ ਮਿਠਦੇ ਨੂੰ ਰਬਾਬ ਵਜਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਲਾਪ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਦਾ ਸਲੋਕ ਗਾ ਕੇ ਰਾਮਕਲੀ ਰਾਗ ਵਿਚ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਗਾਇਆ: ਅਨੰਦੁ ਭਇਆ ਮੇਰੀ ਮਾਏ...ਸਤਿਗੁਰੂ ਮੈ ਪਾਇਆ। -ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ੯੧੭

ਸਰੂਪ ਦਾਸ ਭੱਲਾ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੌਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਚੋਂ ਸਨ, ਨੇ ‘ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਵਿਚ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ’ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਬਹੁਤੇ ਅੰਤਰ ਨਾਲ ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਖੀ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਖੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸਨਾਤਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ‘ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਵਿਚ ਦਰਜ ਸਾਖੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿਧ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਆਪ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉਪਰ ਬੈਠੇ ਹੋ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਂ। ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਨਿਹਾਲ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਪ ਅਤੇ ਜੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਬਲ ਨਾਲ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਕੇ ਮੇਰੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਮੇਰਾ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕਿਰਪਾ ਕਰੋ, ਮੈਨੂੰ ਅਨੰਦ ਬਖਸ਼ੋ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਇਹ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਨਵਾਂ ਸਰੀਰ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਫਿਰ ਹੋਵੇਗੀ ਅਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬਚਨ ਮੰਨ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੋਤਰੇ (ਅਨੰਦ ਜੀ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮ ਲਿਆ।

ਪੋਤਰੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਖ ਭਾਈ ਬਲੂ (ਜੋ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਸਮੇਂ ਸਿਖ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰਿਹਾ) ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੋਹਰੀ ਦੇ ਘਰ ਜਿਹੜਾ ਬਾਲਕ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਲੈ ਆਓ। ਭਾਈ ਬਲੂ, ਬਾਲਕ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਲੈ ਆਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਵ-ਜਨਮੇ ਪੋਤਰੇ ਨੂੰ ਗੋਦ ਵਿਚ ਲੈਂਦਿਆ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਵਡਾ ਸੰਤ ਜਨਮਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਕ ਬਾਣੀ ਰਚਾਂਗੇ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਰਖਾਂਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਭ ਜਗਿਆਸੂਆਂ ਦੀਆਂ ਮਨੋ-ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੋਤਰੇ ਨੂੰ ਗੋਦ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤਾ।

ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਾਈ ਬਲੂ ਨੂੰ ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਤਾਲ ’ਤੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਗਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਬਾਣੀ ਦੇ ਗਾਇਨ ਨੂੰ ਸੁਣ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰੌਂਅ ਵਿਚ ਆ ਗਈ। ਅੰਤ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਣੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਫਲ-ਦਾਤੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਮਨੁਖ ਇਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਣੇਗਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋ ਇਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਨੇਮ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੇਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਲੱਭ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ।

ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਖੀ ਨੂੰ ਹੀ ਮੈਕਸ ਆਰਥਰ ਮੈਕਾਲਿਫ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ’ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿਧ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੰਸ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦੀ ਇਛਾ ਜਾਹਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦਾ ਵਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਦੇ ਵਡੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਭਾਈ ਅਰਥ ਮਲ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਧ ਯੋਗੀ ਸੀ। ਸਿਧ ਯੋਗੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਅਨੰਦ’ ਰਖਿਆ।

ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗਿ. ਹਰਿਬੰਸ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ “ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਸਿਖ-ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸੁਆਦਲਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ‘ਅਨੰਦ’ ਪੋਤਰੇ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਜੋੜਨਾ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਿਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।”

ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਡਾ. ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿੱਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: ਸਿਖ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਰਚਨਾ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ ਅਨੰਦ, ਜੋ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਸੰਨ ੧੫੪੪ ਈ. ਵਿਚ ਜਨਮਿਆ, ਦੇ ਜਨਮ ਉਪਰੰਤ ਉਚਾਰੀ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੇਤੂਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਇਕ ਪ੍ਰੇਰਕ-ਹੇਤੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਮੂਲ-ਪ੍ਰੇਰਕ ਨਹੀਂ। ...ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਬਾਣੀ ਦਾ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਕ-ਹੇਤੂ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨੰਦ-ਸੰਬੋਧ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਸਰੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਜੋ ਖ਼ੁਸ਼ਗਵਾਰ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਆਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਸੀਹਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਮ ਵਾਪਰਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰੱਬੀ ਦਾਤ ਸਮਝ ਕੇ ਜੀਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਇਕ ਸੰਦਰਭ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਅਨੰਦ ਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਭਾਵ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸੰਦਰਭ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਦਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੱਚੇ ਗੁਰ-ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਅਨੰਦ ਬਾਣੀ ਦੇ ਕਰਤਾ ਸੰਬੰਧੀ
ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ, ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਟੀਕ (ਫਰੀਦਕੋਟ ਵਾਲਾ ਟੀਕਾ) ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ‘ਅਨੰਦ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਸਰੂਪ ਦਾਸ ਭੱਲਾ ‘ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
ਬਾਨੀ ਅਨੰਦ ਗੁਰ ਕੀਆ ਉਚਾਰ। ਪਉੜੀ ਅਠਤੀਸ ਬਾਨੀ ਸੁਖਸਾਰ।...
ਆਨੰਦ-ਮੂਲ ਬਾਨੀ ਗੁਰ ਕਰੀ। ਇਕ ਪੌੜੀ ਚੌਥੇ ਮਹਲ ਤਹਾ ਧਰੀ।
ਆਨੰਦ ਮਹਾਤਮ ਉਸਤਤ ਕੀ ਪੌੜੀ। ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰ ਮਹਲ ਪੰਜਵੇ ਜੋੜੀ।

ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਵੀ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ’ ਵਿਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ:
ਅਨੰਦ ਮੂਲ ਬਾਣੀ ਸੁਭ ਕਰੀ। ਭਗਤਿ ਵਿਰਾਗ ਗ੍ਯਾਨ ਸੋਂ ਭਰੀ॥
ਚਤੁਰਥ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜਬਿ ਭਏ। ਇਕ ਪੌੜੀ ਤਿਨਹੂੰ ਰਚਿ ਕਏ॥੨੪॥
ਇਕ ਸ੍ਰੀ ਅਰਜਨ ਤਿਹ ਸੰਗ ਜੋੜੀ। ਅਨੰਦ ਮਹਾਤਮ ਚਾਲਿਸ ਪੌੜੀ॥

ਇਹੀ ਵਿਚਾਰ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਟੀਕ (ਫਰੀਦਕੋਟ ਵਾਲਾ ਟੀਕਾ) ਵਿਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਵੀ ਪੁਰਾਤਨ ਰਵਾਇਤ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪਹਿਲੀਆਂ ੩੮ ਪਉੜੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ੩੯ਵੀਂ ਤੇ ੪੦ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਮਾਣਕ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਕਵਿ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਰਚਿਤ ‘ਗੁਰ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ’ ਵਿਚ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਚਾਲੀ ਪਉੜੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਵੀ ਸੰਪੂਰਨ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ-ਕਰਤਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ: “ਅਨੰਦ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ੪੦ ਪੌੜੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ੩੮ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦੇਵ ਦੀਆਂ, ਇਕ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਅਤੇ ਇਕ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਤੀਜੇ ਸਤਿਗੁਰੁ ਜੀ ਦੀ ਹੈ।” ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤਲਵਾੜਾ ਆਦਿ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਗਿ. ਹਰਿਬੰਸ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਸੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਖੋਜ ਕਿਥੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ?...ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਪਰਖ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ’ਤੇ ਲਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਲੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਪਉੜੀਆਂ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ੧੬ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਅੰਕਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਏਹੁ ਸੋਹਿਲਾ ਸਬਦੁ ਸੁਹਾਵਾ॥’ ਫਿਰ ਉਸੇ ਸੋਹਿਲੇ ਨੂੰ ੩੯ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਚੇਤੇ ਕਰਾਇਆ ਹੈ ‘ਏਹੁ ਸਾਚਾ ਸੋਹਿਲਾ ਸਾਚੈ ਘਰਿ ਗਾਵਹੁ॥’ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੋਹਿਲਾ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੰਨਾ ੭੭੦ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਲੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਪਉੜੀਆਂ ਵੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਵੀ ਸੰਪੂਰਣ ‘ਅਨੰਦ’ ਬਾਣੀ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਚੇ ਜੋ ਸ਼ਬਦ/ਸਲੋਕ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬਾਣੀਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਉਸ ਤੱਥ ਸੰਬੰਧੀ ਅਵੱਸ਼ਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮਲਾਰ ਰਾਗ ਵਿਚ ਸੰਕਲਿਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਰਚਿਤ ਵਾਰ ਦੀ ੨੮ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਉਸ ਸੰਬੰਧੀ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਸੰਕੇਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ—‘ਪਉੜੀ ਨਵੀਂ ਮ:੫।’

ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿੱਲ ਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰਦਿਆਂ ਸੰਪੂਰਣ ‘ਅਨੰਦ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਕਰਤਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਪਉੜੀਆਂ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਮਹਲਾ ਸੰਕੇਤ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਅੰਕਤ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਅਪਵਾਦ ਆਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਮਹਲਾ-ਅੰਕ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ, ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਟੀਕ (ਫਰੀਦਕੋਟ ਵਾਲਾ ਟੀਕਾ) ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚਲੇ ਹਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਸਵਟੀ ’ਤੇ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ। ਅੰਤਲੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਪਿਛਲੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ਨਾਲ ਰਚਨਾ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਸੰਪਾਦਨ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਇਹ ਸਿਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਪੂਰਨ ‘ਅਨੰਦ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਹਨ।

ਇਸ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ‘ਰਾਮਕਲੀ ਮਹਲਾ ੩’ ਹੋਣਾ ਵੀ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ਤੀਜੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਪਉੜੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਉਪਰ ‘ਮਹਲਾ ੪’ ਅਤੇ ‘ਮਹਲਾ ੫’ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਰਜ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਾਂ ਜੇਕਰ ਕਿਤੇ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਬੰਦ ਵੀ ਆਪਣਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬਾਣੀਕਾਰ ਦਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਕਰਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ:

• ਗਉੜੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਕੀ ਨਾਲਿ ਰਲਾਇ ਲਿਖਿਆ ਮਹਲਾ ੫ (ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ੩੨੬)।
• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਵਲੋਂ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜੇ ਇਕ ਵੀ ਪਉੜੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਥੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: ਪਉੜੀ ਮਹਲਾ ੫ (ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ੩੧੬) ਜਾਂ ਪਉੜੀ ਨਵੀਂ ਮ: ੫ (ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ੧੨੯੧)।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਸਮੁੱਚੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਇਹ ਸਿਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਪੂਰਨ ‘ਅਨੰਦ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਕਰਤਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਹਨ।